Na de dood vergaan we tot stof. Tenminste, bijna iedereen. De Egyptenaren 'bewaarden' hun lichaam duizenden jaren geleden al en ook de leden van ons vorstenhuis liggen er jaren na hun dood nog goed bij. De normale sterveling had tot een paar jaar geleden weinig te kiezen. Opbaren kon wel; dat betekende een plek op de koelplaat, nodig om het verval van het lichaam te vertragen.

Sinds 1 januari 2010 kan het in Nederland ook anders. Vanaf die datum mag een lichaam worden gebalsemd: thanatopraxie, met een moeilijk woord. „Niet zoals ons koningshuis, maar een lichte balseming. Dat betekent dat het lichaam voor een korte tijd wordt geconserveerd. De ontbinding wordt hooguit enkele weken vertraagd”, legt Martin Beek (54) uit.  

De Eindhovenaar is één van de weinige zelfstandige balsemers in Nederland. „Er zijn er een stuk of tien.” In de Verenigde Staten en delen van Europa (Frankrijk, Duitsland, Engeland en Spanje) is balsemen al jaren heel gewoon. In Nederland staat thanatopraxie nog in de kinderschoenen. Hooguit vijf procent van alle overledenen krijgt een lichte balseming. Dat zijn er zo'n 7500 per jaar. „In Engeland gebeurt het bij zo'n 85 procent van alle overledenen. Dat zijn jaarlijks miljoenen lichte balsemingen. Daar volgde ik ook mijn opleiding.” 

Want niet iedereen mag zich zomaar thanatopracteur noemen. „Om gediplomeerd te zijn, moet je laten zien dat je de technieken beheerst. Je moet weten hoe het menselijk lichaam in elkaar zit en de verzorging van een overledene moet je ook in de vingers hebben.” 

De lichte balseming wordt meestal thuis uitgevoerd en is even duur als een traditionele gekoelde opbaring. Een enkele keer, zoals op deze donderdagavond, wordt gewerkt in een mortuarium. Op de tafel een mijnheer die een lang leven achter de rug lijkt te hebben. „Wat opvalt is dat hij zijn kleren aanheeft en een infuus in zijn arm had. Dat wijst op een hospice. Maar zeker weten we dat niet. Dat hoeft ook niet.” 

Er wordt volop tegen de overledene gepraat. „Het is voor ons nog steeds meer dan alleen een omhulsel. Op weg naar de uitvaart verdient dit lichaam respect. Laten we hem voor het gemak Piet noemen.”

Nierpatiënten
Thanatopraxie lijkt enigszins op een dialyse, zoals die bij nierpatiënten wordt toegepast. Met een pomp wordt formaline in de bloedsomloop gebracht. Dit is een oplossing van de natuurlijke stof formaldehyde, water en methanol. De vloeistof zet zich langzaam om in gas en verlaat na een dag of tien het lichaam, waarna de ontbinding inzet.

Martin Beek onderbreekt Piets bloedsomloop vanaf de halsslagader. Hij maakt hiervoor een incisie van een paar centimeter. Net boven het sleutelbeen. „Vervolgens maak ik een kleine inkeping in de slagader en daarin schuif ik een toevoerbuisje voor de formaline. Even stilliggen Piet, daar komt ie.” In een oogwenk ligt de slagader bloot. 

Wat opvalt is dat er geen bloed stroomt als het scalpel zijn werk doet. „Na het overlijden zakt het bloed naar beneden. De slagader is leeg. Je moet oppassen dat je hem niet helemaal doorsnijdt, want dat is net elastiek. Als die knapt, schiet hij het lichaam in en dat wil je niet.”

Vliegende brigade
Samen met zijn vrouw Sonja (43) heeft Beek inmiddels honderden 'behandelingen' achter de rug. „We zijn een soort vliegende brigade die bij nacht en ontij voor uitvaartverzorgers op pad gaat als blijkt dat de nabestaanden het lichaam van de overledene ongekoeld willen opbaren. Want dat kan na een lichte balseming. Bovendien blijft de dode 'aaibaar' en wordt deze niet lijkbleek.” 

Hoe oud Piet is en waaraan hij overleden is, weet het echtpaar niet. „Dat is bij iemand thuis natuurlijk wel anders. Daar werken we vaak onder toeziend oog van familie. In het mortuarium zijn we alleen. Dat heeft voor- en nadelen. Zo kunnen we net als nu ook in de avonduren aan de slag. Dan krijgen de nabestaanden morgenvroeg hun dierbare behandeld en wel terug, en kan het afscheid nemen beginnen. Aan de andere kant weten we bij een thuisbehandeling vaak iets meer van de overledene. Zo kan een foto al heel erg helpen als we bijvoorbeeld een gezicht moeten reconstrueren. Dan zien we hoe hij of zij er in betere tijden uitzag.” 

Na de bewerking van de halsslagader wordt er via de buikwand voorzichtig een lange naald in de rechter hartkamer geplaatst. Dat is het eindpunt van de bloedsomloop. Met een druk op de knop begint een pomp zacht te zoemen. De roze formaline verdwijnt langzaam uit het tonnetje dat op bed staat. „De vloeistof wordt door het vaatstelsel geleid en duwt vervolgens het bloed via de naald in de hartkamer uit het lichaam in een speciale opvangcontainer.”

Artikel gaat verder onder de afbeelding

Fikse massage
Terwijl Beek de pomp en 'bloedbaan' in de gaten houdt, begint zijn vrouw Sonja aan een fikse massage. „Het is belangrijk dat het hele lichaam goed losgemaakt wordt, maar vooral armen, handen, gezicht en oren. Hierdoor verspreidt de balsemvloeistof zich beter door de aderen. Kijk, het begint al.” 

Naarmate de pomp zijn werk doet, verdwijnen de kenmerkende lijkvlekken onder de masserende handen. De blauwe vingernagels, de dito lippen en het verkleurde oor: ze krijgen stuk voor stuk een gezondere uitstraling. De gelige lijkkleur verdwijnt. Er lijkt zelfs weer wat kleur op Piets wangen te komen.

Bijkomend voordeel van een balseming is dat het lichaam in elke gewenste houding opgebaard kan worden.  „Dat kan zelfs liggend op de bank in de favoriete houding van de overledene. En als het om een kindje gaat, kunnen de ouders het lichaampje nog vasthouden als ze dat willen. Met de oude koelmethode kan dat eigenlijk niet. Het is mooi als je ouders in hun ergste nachtmerrie toch nog een beetje kunt helpen.” 

Na ruim twee uur gaat de pomp uit. Piet heeft ongeveer zes liter formaline toegediend gekregen en er is evenveel bloed uit zijn lichaam afgevoerd. „Nu nog even een rondje langs de ingewanden. We moeten zeker weten dat daar ook geen vocht in het lichaam achterblijft. Daarna worden alle gaatjes en openingen met speciale doekjes volgestopt, om zo bacteriën of insecten geen kans te geven.” 

Tweede navel
De snee in Piets hals wordt dichtgeplakt. Dan is het gaatje in zijn buik aan de beurt. Beek pakt een grote plastic schroef en binnen 'no time' heeft Piet er een tweede navel bij. „Het werkt perfect en met een pleister er overheen ziet niemand er iets van.” 

Na het 'spoelen' krijgt Piet nog een schoonheidsbehandeling. Zijn nagels krijgen een beurt, zijn baard wordt geschoren en zijn haren geföhnd. Sonja Beek: „Veel thanatopracteurs laten dat over aan de uitvaartverzorgers, maar wij vinden het belangrijk dat er geen vreemde handen meer aan het lichaam hoeven te zitten.”

Nadat Piet zijn laatste adem uitblies, zakte zijn mond wat scheef. „Die kunnen we zo niet laten hangen”, beseft zij. „Ik zal de kaken met een hechting vastzetten. Dan krijgt zijn gezicht weer vorm. Bovendien blijven de lippen zo soepel. En de lippen zijn eigenlijk het belangrijkste in het gezicht van een overledene. Want als een mond niet klopt krijg je steevast te horen: 'Da's onze Piet niet.”