Brussel keert de miljoenen pas uit als Polen aan alle voorwaarden voldoet en één daarvan is de onafhankelijkheid van de rechtspraak, aldus Commissievoorzitter Ursula von der Leyen donderdag. Of het geld dan voorlopig bevroren blijft of helemaal wordt afgepakt maakt op de korte termijn weinig uit. 

Belangrijke leiders als Angela Merkel, die haar wellicht laatste Europese top beleeft, maar ook Emmanuel Macron en Xavier Bettel van Luxemburg, staan nadrukkelijk op de rem. Ze willen dat Polen in een dialoog met de Commissie naar een oplossing zoekt. ‘In overeenstemming met onze gezamenlijke regels en principes’, aldus Macron, meteen de bandbreedte aangevend. Maar beginnen met strafmaatregelen vinden ze fout.

Merkel: ,,We moeten praten voordat we tot strenge sancties overgaan. We moeten hier samen uit kunnen komen.” Samen met de Franse president drong ze er eerder deze week bij Raadsvoorzitter Charles Michel op aan de discussie over Polen kort te houden en er zeker geen nachtelijk spektakel van te maken, zoals in juni over de anti-homowetten van Hongarije. Dat leidde de weken daarna tot behoorlijk verziekte verhoudingen. De Pool Mateusz Morawiecki stelde zich even hard op als eerder deze week in het Europese Parlement: ,,Wij staan open voor een gesprek, maar zullen niet zwichten voor chantage.”

De Europese leiders die willen dat Polen door de bocht gaat verplaatsten in de aanloop naar hun driemaandelijkse hoogmis in Brussel het geweer nadrukkelijk van schouder. Was het grote bezwaar de afgelopen weken dat het Poolse constitutionele Hof het Europese recht ondergeschikt verklaarde aan het Poolse, nu is dat vooral het gebrek aan onafhankelijkheid van de Poolse rechtspraak. ,,Dit gaat over de scheiding van machten, dat is zeer wezenlijk”, aldus Mark Rutte. 

Brussel ligt op dit punt al jaren met Warschau in de clinch. Polen ontsloeg rechters en benoemde regeringsgetrouwe opvolgers in hun plaats. Het vergrootte daarna zijn politieke invloed nog verder door een tuchtraad voor rechters in te stellen. Volgens Morawiecki is die alweer ontmanteld en zijn de verschillen met andere lidstaten nu weg. ,,Ik zie geen verschil. Wij zijn even trouw aan de rechtsstaat als anderen.” 

Morawiecki ontkent ook, daarin bijgevallen door zijn Hongaarse collega Victor Orban, dat hij het primaat van het Europese recht onderuit haalt. Hij wil alleen niet dat Europese rechters arrest wijzen op terreinen waarvoor ze niet bevoegd zijn. Orban vindt Polen ‘een goed Europees land, het beste’ en spreekt van ‘een heksenjacht’.

Een probleem voor de voorstanders van een harde aanpak, Nederland voorop, is het feit dat de mogelijkheden om Polen weer in het gareel te krijgen geringer zijn dan Von der Leyen eerder deze week aangaf. Theoretisch kan Brussel Polen behalve zijn subsidies ook zijn stemrecht afpakken, maar de daarvoor benodigde meerderheid van twintig landen is er niet. 

Een paar landen steunen Polen, andere zouden blanco stemmen. Blanco-stemmers worden volgens de regels in dit geval bij de tegenstemmers opgeteld. Ook Rutte erkende donderdagavond schoorvoetend: ,,Er is bezorgdheid of je voldoende landen hebt.”

Wat resteert is een langdurige gang naar de rechter, een oplossing door dialoog of het afpakken van geld. Bettel van Luxemburg zou het ‘een schande’ vinden als Polen alleen op die manier op de knieën te krijgen zou zijn. ,,Europa gaat over waarden en regels. Als we die alleen met geld kunnen afdwingen, hebben we ook een moreel probleem.”

In plaats van de voorrang van Europees boven nationaal recht te erkennen, haalde premier Mateusz Morawiecki eerder keihard uit naar Brussel: