Toespraak commissaris van de koning Wim van de Donk

Welkom minister president, beste Mark, en alle leden van het kabinet hier vandaag bijeen voor een hei-vergadering.

Bijzonder om dat vandaag hier te mogen doen. In november 1944 was het Smiths van Oijen, waarnemend commissaris. Van Rijkevorsel was al weg….

Bijzonder, mijnheer de minister-president, dat we een gemeenschappelijke voorganger in het ambt hebben: Jan de Quay.

Zijn dagboek begint op 6 september 1944, roerige en verwarrende tijd van aankomende bevrijding.

Ondergedoken, gijzelaar in Sint Michielsgestel, na de oorlog al snel ingeschakeld als voorzitter van commissie distributie en voedsel door het Militair Gezag.

6 september

Wanneer ik een dagboek begin, dan is zulks, omdat ik wellicht een drukke en moeilijke tijd van de wederopbouw van ons land ga meemaken. Het is waarschijnlijk, dat ik gezien de voorgeschiedenis (vooral in de Nederl. Unie) een plaats zal moeten innemen in het openbare leven. – Dan kan het nuttig en noodig zijn van alles aanteekening te houden. De Unie tijd heeft me dat geleerd!!

19 september

Dan …. Ik voelde me voor het eerst vrij. – Als ik er aan dacht, kreeg soms ineens de tranen in de oogen. Zeker ik kon nog als elk ander door een kogel getroffen worden, maar ik was vrij; de menschen spraken me aan, ik vertelde wie ik was aan menschen uit St Hubert, die me kenden, als de geheimzinnige Mijnheer. – Vreemd om vrij te zijn, het moment, waar je toch in stilte zoo vaak naar verlangd had. Het was of er iets open brak, of een lang gedragen gezwel in je ziel doorging. – ’t Gaf een weldadig, zwevend gevoel, dat me meer stil, dan uitbundig maakte . – Nog lang hing de nevel over de vreugde, van de gevaren voor anderen; Nijmegen heette te branden, er werd gevochten enz. enz. Maar wij – en dat overheerschte, we wisten ons vrij. God zij gedankt.

Eind oktober

De Quay door het Militair Gezag aangezocht als voorzitter van het College van Algemene Commissarissen voor Landbouw, Nijverheid en Handel, dat in bevrijd gebied de hevig geknakte bedrijvigheid weer op gang moet zien te brengen

18 november

Daarna bespreking van College met Kruls en zijn adj. Haverkorn. De situatie aan de hand v. rapport uiteengezet. Kruls deelde mede: 1o dat hij zijn eigen 40 vrachtwagens ter beschikking stelde. 2o dat 2 Fransche autocompagnien (±80 wagens) ter beschikking kwamen. Hij zal zich nu met Prins in verbinding stellen om samen naar Montgomery te gaan. – Boerma en Barend v. Sp. gaan morgen naar Brussel om hem zoonoodig te assisteeren. – Voorloopig een goed resultaat. – ’s Middags kwam hij

terug en had ik een onderhoud alleen. – Allereerst vernam ik, dat hij 2 maanden de regeering uit Londen had kunnen tegenhouden door hen dit te laten weigeren door de Engelsche milit. Autoriteiten. – Terecht! – Nu hadden ze gisteren zullen komen in Bosch & Ven te Oisterwijk! Kruls had ze telegrafisch, daarna schriftelijk ontraden. Hij moest er nu Maandag voor naar Londen. – Het zou dwaasheid zijn. Ze zouden zich niet met het milit. gezag bemoeien! Wat dan? Pensiongast zijn? Politiek doen. – Ze zouden zeer onwelkom zijn. Het zou hun tegenvallen.

12. maandag 27 november tot zondag 3 december

Dit was de laatste week van de bevrijdingsstrijd in het Zuiden, waarin ook aan het wekenlange, uitputtende geploeter in Noord-Limburg een einde kwam. Op zondag 3 december, maar liefst drie maanden na de zinderende, verwachtingsvolle dagen van begin september, namen de doorweekte en bemodderde Britse troepen Blerick in, waardoor de geallieerden de linkeroevers van de Maas over de volle lengte beheersten. Zuid-Nederland was grotendeels bevrijd.

Het eerste wat De Quay op maandagmorgen had gehoord toen hij op zijn werkplek kwam, was het bericht dat de kabinetsdelegatie uit Londen nu dan toch in Nederland was gearriveerd. Twee dagen eerder, op zaterdag 25 november, waren vijf ‘minister-kwartiermakers’, te weten minister-president Gerbrandy en de ministers Burger (Binnenlandse zaken), Van Heuven Goedhart (Justitie), Van Lith de Jeude (Oorlog) en Van den Broek (Financiën, Handel, Nijverheid en Landbouw) geland op vliegveld Welschap bij Eindhoven. Daar waren ze begroet door burgemeester Verdijk en een Britse generaal. Enkele uren later werden de excellenties in de nieuwe ‘regeringszetel’, hotel Bosch en Ven in Oisterwijk, welkom geheten door de waarnemend commissaris van de koningin, jhr. Smits van Oyen. Generaal Kruls was echter bij beide gelegenheden demonstratief afwezig.

De Quay spreekt met ministers maar ook

Maar tevens zette hij zijn vriend Maan Sassen aan tot het schrijven van een artikel in Je Maintiendrai om tegen de risico’s van de nu ontstane situatie te waarschuwen. Dat geruchtmakende hoofdartikel verscheen op 2 december onder de kop ‘Nederland is géén vacantie-oord!’. Daarin stelde Sassen de vraag wat de regeringsdelegatie in Nederland eigenlijk kwam doen. Regeren? Onnodig, want dat deed het Militair Gezag al in hun naam. Niet regeren dan? Ondenkbaar, want ‘Nederland is geen lieflijk vacantie-oord meer, waar het zoet rusten is. Wij moeten hier werken, zwoegen, ploeteren in het zweet ons aanschijns. Hier kan niemand – en zeker geen Minister – zich veroorloven toeschouwer te spelen of stuurman aan den wal te zijn.’ Alleen als de ministers uit hun bezoek de conclusie zouden trekken dat het Militair Gezag versterking verdiende, alleen dan had dat bezoek enige zin. Zo niet, dan hadden zij hier niets te zoeken.

U bent vandaag meer welkom dan toen…..uw kleding suggereert wellicht de informaliteit van een vakantieoord, maar we weten dat U hard aan het werk gaat samen vandaag. Aan een land dat het komende jaar zal beseffen dat vrijheid een werkwoord is, niet los kan worden gedacht van verantwoordelijkheid en een dure opdracht. Herdenken zei ik onlangs, is vooral ook: nadenken, over hoe we die vrijheid waar zoveel offers voor werden gebracht, levend en waardig houden.

Geef u graag het net verschenen boek over de gijzelaars, en een exemplaar -nog onvolledig, binnenkort alles on-line- van de geannoteerde dagboeken van Jan de Quay.

En voor de verse opa in het kabinet, Ferd Grapperhaus, een aandenken aan het verblijf hier in Brabant, een rompertje zoals dat heet. Van harte gefeliciteerd!