2021 wordt het jaar van grote transities

We hebben een nieuw jaar voor de boeg en 2021 zal een overgangsjaar blijken. Daarmee bedoel ik een jaar waarin in Nederland een aantal transities zal moeten worden doorgezet dan wel ingezet. Dat klinkt abstract, maar is het niet. Onze samenleving stond al voor grote uitdagingen en de coronacrisis heeft deze aangescherpt en nieuwe uitdagingen opgeleverd. Een transitie is een proces van fundamentele en onomkeerbare veranderingen in cultuur, structuur en werkwijze op systeemniveau, dus geen kwestie van losse of tijdelijke maatregelen.

Het eerste cruciale inzicht hierbij is dat elke transitie afhankelijk is van het welslagen van andere transities. De transities hangen dus onderling samen. Punt twee is dat de sterke neiging van Nederland om kostenefficiëntie voorop te stellen riskant is bij het doen slagen van de betreffende transities. De crisis heeft duidelijk gemaakt dat we 'efficiencyverslaving' duur moeten bekopen omdat deze de veerkracht van de samenleving ondergraaft en belemmert.

De Covid-19-pandemie is uiteraard niet het enige probleem dat dient te worden aangepakt. Al lange tijd is er het besef, vastgelegd in klimaatdoelen, dat een radicale energie- en klimaattransitie nodig is. Die transitie, die voor 2050 haar beslag moet krijgen, is ook als zodanig benoemd. De kern daarvan is de overstap van fossiele brandstoffen naar volledig duurzame en CO₂-arme bronnen, zoals wind en zonne-energie. Tijdens de coronacrisis heeft het kabinet besloten dit beleid even op pauze te zetten, maar het nieuwe kabinet zal hier letterlijk met nieuwe energie mee voort moeten. Nederland is tot nu toe bepaald geen internationale koploper op dit vlak.

Andere noodzakelijke veranderingen worden niet altijd aangemerkt als transities, maar zijn het wel. Op drie transities ga ik nader in. Zo staat vast dat ook de gezondheidszorg toe is aan een uitgebreide check-up. Ook al werd de Nederlandse zorg tot nu toe geprezen om haar niveau, de coronacrisis heeft ook hier de nodige kwalen blootgelegd. Ons efficiënte systeem kent te weinig rek als het echt erom gaat spannen, zoals in de huidige crisis. Het kan weinig lijden en we moeten af en toe blij zijn met de ruimere capaciteit van goede buur Duitsland De capaciteit is onvoldoende, zowel in de ic's als bijvoorbeeld in de zorg voor jongeren met urgente psychische klachten. Ook moesten de infrastructuur voor een grootschalig test- en vaccinatieprogramma in belangrijke mate opnieuw worden ingericht, hetgeen veel tijd heeft gekost.

Niet alleen de gezondheidszorg, maar ook de preventie van ongezondheid moet worden versterkt. Ook dat leert ons de coronacrisis. Mensen met onderliggende gezondheidsproblemen, waaronder overgewicht blijken onevenredige risico's te lopen. Daartoe is een nationaal preventie-akkoord gesloten, maar dat zal nog meer en sneller handen en voeten moeten krijgen, onder meer door maatregelen die in sommige buitenlanden al gewoon zijn, zoals een vlees- en suikertaks en het inenten van kinderen tegen het ropavirus. Ook hier geldt: voorkomen is beter dan genezen en pennywise kan pound foolish blijken.

Een volgende fundamentele verandering betreft de arbeidsmarkt. Hier moet het uitgangspunt zijn dat iedereen toegang heeft tot betaalde, zinvolle en duurzame arbeid, omdat werk de beste route is naar meedoen in de maatschappij. Ook in de economisch goede tijden voor de crisis stonden er een miljoen mensen aan de kant en dat aantal dreigt nu verder op te lopen. Werk is veel meer dan alleen loon, productiviteit en besparen op uitkeringen. Mensen die werken zijn gezonder, ervaren meer welzijn, blijven weg uit ondermijnende criminaliteit en kunnen ook hun kinderen een betere toekomst bieden.

Daarom moet er voor iedereen de mogelijkheid zijn om zijn of haar talenten in te zetten en verder te ontwikkelen, in aansluiting op de vraag naar werk zoals die zich steeds ontwikkelt. Dat is urgent, omdat zonder voldoende en goed gekwalificeerd personeel de energietransitie als een nachtkaars zal uitgaan. Er zijn nu al veel te weinig mensen voor de installatiebranche.

Ook zal de zorg niet ruimer in haar jasje komen te zitten als niet meer leerlingen gaan kiezen voor deze sector. Dat vereist echter wel dat de arbeidsomstandigheden in de zorg grondig verbeteren. Dat omvat zeker niet alleen meer loon, maar ook ontwikkel- en regelmogelijkheden en blijvende waardering voor de zorgmedewerkers.

Ook de derde transitie is niet zo gelabeld, maar eveneens doorslaggevend voor het succes van andere transities. Te spreken is van een bestuurlijke transitie. Tijdens een crisis neemt het vertrouwen in de overheid toe, maar daarna neemt dat af. Bovendien heeft in Nederland de overheid haar lelijkste gezicht laten zien in de toeslagenaffaire, die wellicht nog politieke gevolgen gaat krijgen.

Ook over de drie decentralisaties van beleid van het Rijk naar de gemeenten - zorg, jeugd en werk - zijn de evaluaties niet onverdeeld positief. Van de overheid zal de komende jaren echter nog veel meer worden verwacht. Het gaat niet alleen om financiële, maar zeker ook om sociale investeringen in echt contact, maatwerk en vertrouwen. Zonder deze transitie zal het bijvoorbeeld niet lukken om boeren, burgers en buitenlui mee te krijgen in de energie- en klimaattransitie.

Na de verkiezingen zal de overgang beginnen naar een nieuw kabinet. Dat wordt spannend, zeker in een crisis waarin het alle hens aan dek is. Hopelijk komt er een daadkrachtige coalitie tot stand met een brede en samenhangende kijk op de fundamentele verbeteringen waar onze samenleving en planeet naar snakken.

Ton Wilthagen is hoogleraar Arbeidsmarkt aan Tilburg University.